Wąwóz Lipa to niezbyt często odwiedzane, a zasługujące na uwagę miejsce w południowo-wschodniej części Pogórza Kaczawskiego. Położony jest w Parku Krajobrazowym “Chełmy” na północ od wsi Lipa, a na południe od Nowej Wsi Wielkiej. Na tym obszarze wysoczyzna Pogórza graniczy z płaskodennym obniżeniem Rowu Świerzawy wzdłuż wyraźnego, stromo nachylonego i zalesionego progu o wysokości około 60 m. Bezpośrednią przyczyną jego powstania była zróżnicowana odporność skał. Zarówno wysoczyzna Pogórza, jak i właściwy próg są zbudowane z zieleńców – starych skał metamorficznych powstałych przez przeobrażenie podmorskich law bazaltowych. Są one twardsze i bardziej wytrzymałe niż skały osadowe wieku permskiego występujące w Rowie Świerzawy – rozsypliwe piaskowce, zlepieńce i miękkie mułowce. Jednak praprzyczyna tej sytuacji była obecność uskoku tektonicznego, wzdłuż którego skały osadowe zostały obniżone względem skał zieleńcowych. Uskok ten był aktywny podczas ruchów górotwórczych na przełomie ery mezozoicznej i kenozoicznej, około 70–60 milionów lat temu, a więc znacznie dawniej niż sudecki uskok brzeżny, wyznaczający granicę Pogórza Kaczawskiego od strony Niziny Śląskiej.
Nie wąwóz, a dolina wciosowa
Wąwóz Lipa to w rzeczywistości dolina typu wciosowego, o charakterystycznym V-kształtnym profilu poprzecznym, powstała wskutek wzmożonej erozji wodnej. Trudno w to uwierzyć, gdy popatrzy się na niewielki strumień płynący dnem doliny – wydaje się on niewspółmiernie mały w stosunku do głębokości doliny. W okresach posuchy zanika on zupełnie. Jak zatem możliwe było wyrzeźbienie tak wyraźnej formy dolinnej?
Odpowiedzi należy szukać w bardziej odległych czasach, gdy krajobraz Pogórza Kaczawskiego wyglądał zdecydowanie odmiennie. Około 450 tys. lat temu obszar ten znalazł się w zasięgu wielkiego lądolodu, który nasunął się na obszar dzisiejszej Polski ze Skandynawii. Świadectwem jego obecności są między innymi głazy narzutowe, zbudowane ze skał występujących w Szwecji i Finlandii. Gdy klimat zaczął się ocieplać, lądolód zaczął się topić, obficie zasilając w wodę wypływające z niego rzeki i strumienie. Jeden z takich strumieni, biorący początek z wielkich brył lodu zalegających na wierzchowinie Pogórza, nie popłynął żadną wcześniej istniejącą doliną, tylko zaczął żłobić nową formę erozyjną, rozcinającą na kilkadziesiąt metrów w głąb odsłaniający się spod lodu próg Pogórza.
Dokonało się to zapewne w krótkim czasie, rzędu kilku tysięcy lat. Wyżłobienie doliny w odległym okresie epoki lodowej nie oznacza jednak, że w późniejszym czasie nie ulegała ona zmianom. W kolejnych okresach zimnych intensywnie działały procesy rozpadu skał, głównie pod wpływem wody zamarzającej w pęknięciach i szczelinach w skale. Odspojone fragmenty zieleńców nie zostawały na miejscu, ale zgodnie ze spadkiem terenu przemieszczały się w dół, budując rozległe usypiska u podnóża ścian skalnych. Można je dzisiaj zobaczyć po obu stronach doliny, poniżej wyrastających ze stoku zieleńcowych ścian, ambon i baszt. Te skalne wychodnie należą zresztą do najbardziej efektownych w całej Krainie Wygasłych Wulkanów, osiągając wysokość do 15 m. Idąc szlakiem turystycznym dnem Wąwozu Lipa warto też zwrócić uwagę na obecność głazów narzutowych – to najlepszy dowód związku doliny z lądolodem skandynawskim.
Rezerwat przyrody
Rezerwat przyrody „Wąwóz Lipa” obejmuje północne, miejscami skaliste zbocza doliny Nysy Małej wraz z jedną dłuższą doliną boczną, wyróżniającą się obecnością skalnych baszt, ambon i ścian o wysokości do 15 m. W dnie tej bocznej doliny, zwłaszcza w odcinku górnym, licznie występują głazy narzutowe, w tym wyróżniające się barwą głazy czerwonego granitu skandynawskiego, o średnicy do 1 m.
Rezerwat został ustanowiony w 1996 r. na powierzchni 54,7 ha, a następnie powiększony w 2002 r. do obecnych rozmiarów, obejmując 101 ha. W jego obrębie występuje kilka zbiorowisk roślinnych. Na stokach o dużym nachyleniu występują ciepłolubna dąbrowa podgórska i dąbrowa brekiniowa, z jarzębem brekinią. Dęby występują w postaci skarlałej i mają pokręcone konary. W zachodniej części rezerwatu występuje podgórska kwaśna dąbrowa z dominującym dębem bezszypułkowym, domieszką brzozy i sosny. Rumoszowe zbocza porasta las klonowo-lipowy z lipą, jaworem i dębem szypułkowym. Wilgotność siedliska sprzyja bogactwu runa, występują tu storczyki, wawrzynek wilczełyko i lilia złotogłów. Wzdłuż Nysy Małej występują łęgi wiązowo-jesionowe. Na terenie rezerwatu odnotowano ponad 270 gatunków roślin, w tym 22 gatunki chronione. Z fauny najcenniejszym gatunkiem jest salamandra plamista, tworząca liczną populację.
Trasa spacerowa:
Opis: Piotr Migoń
