Kraina Wygasłych Wulkanów to nieformalne, ale już utrwalone określenie części Dolnego Śląska pomiędzy Legnicą, Jelenią Górą i Strzegomiem, której szczególnym znakiem jest występowanie skał pochodzenia wulkanicznego. Współcześnie nie mamy w Polsce aktywnych wulkanów, a ostatnie erupcje wulkaniczne na ziemiach polskich zdarzyły się kilka milionów lat temu. Geologiczny zapis wulkanizmu jest jednak bardzo bogaty i obejmuje około pół miliarda lat, a w sposób najpełniejszy ujawnia się właśnie w Krainie Wygasłych Wulkanów.

Odsłaniające się w niej skały wulkaniczne pochodzą z trzech okresów w przeszłości geologicznej. Najstarszy miał miejsce w najdawniejszych okresach ery paleozoicznej, 400–500 milionów lat temu i miał charakter wulkanizmu podmorskiego. Powstawały wówczas lawy bazaltowe, które w trakcie późniejszych procesów górotwórczych zmieniły się w skały zieleńcowe, zachowały jednak miejscami oryginalny wygląd, z charakterystyczną strukturą poduszkową.

Drugi okres wulkaniczny przypadł na wczesny perm, około 300–280 milionów lat temu. W ówczesnym półpustynnym krajobrazie tworzyły się stożki wulkaniczne i pokrywy lawowe, a typowymi skałami dla tego etapu są riolity i trachybazalty. Z nimi są związane tak typowe dla regionu agaty.

Trzeci okres aktywności wulkanicznej przypadł na przełom paleogenu i neogenu, a więc okres obejmujący przedział 35–15 milionów lat temu. Charakterystyczną skałą dla tego okresu są bazalty, a pozostałościami dawnych wulkanów, zniszczonych już przez późniejszą erozję, są odsłonięte dawne kominy wulkaniczne. Wskutek dużej twardości zastygłej w nich bazaltowej lawy tworzą one wzgórza zwane nekami. Dla bazaltów typowy jest regularny kolumnowy system spękań powstających podczas stygnięcia lawy, widoczny na licznych skałkach i w kamieniołomach.

Kraina Wygasłych Wulkanów nie pokrywa się z jednym regionem geograficznym, a obejmuje tereny zróżnicowane pod względem wysokości, ukształtowania powierzchni, zalesienia i użytkowania ziemi. Jej zachodnia część jest położona w Sudetach i dzieli się na wyższe Góry Kaczawskie na południu i niższe Pogórze Kaczawskie na północy, niewielkie obszary wchodzą w skład Pogórza Wałbrzyskiego. Części skrajnie północna i wschodnia są równinno-pagórkowate. Niewysokie wzniesienia na wschód od Jawora należą do Przedgórza Sudeckiego, pozostałe obszary są częścią Niziny Śląsko-Łużyckiej i w niewielkim zakresie Niziny Śląskiej. Administracyjnie Kraina Wygasłych Wulkanów jest tożsama z obszarem tworzonym przez gminy zrzeszone w Stowarzyszeniu „Lokalna Grupa Działania Partnerstwo Kaczawskie”. Są to gminy Bolków, Krotoszyce, Legnickie Pole, Męcinka, Mściwojów, Paszowice, Ruja, Wądroże Wielkie, Pielgrzymka, Świerzawa, Zagrodno, gmina wiejska Złotoryja oraz miasta Wojcieszów i Złotoryja. W zakres współpracy włączono również miasto Jawor, które wraz z gminą Jeżów Sudecki zadeklarowało swój akces do tworzonego Geoparku Kraina Wygasłych Wulkanów.

Mylne byłoby przypuszczenie, że dawne zjawiska wulkaniczne są jedynym walorem Krainy Wygasłych Wulkanów i powodem, dla którego warto ją odwiedzić. Już sama przyroda nieożywiona oferuje znacznie więcej niż tylko dziedzictwo wulkanizmu, co znalazło najpełniejsze odzwierciedlenie w utworzeniu Geoparku. Znaleźć można tu skałki, jaskinie, głębokie przełomy rzeczne, zapoznać się z niezwykłą wręcz różnorodnością skał i minerałów, a także zobaczyć materialne pamiątki wielowiekowego wykorzystywania zasobów Ziemi przez ludzi.

Niemniej interesujący jest świat roślin i zwierząt, a miarą jego wyjątkowości są ustanowiony we wschodniej części Pogórza Kaczawskiego Park Krajobrazowy „Chełmy” i aż dziesięć rezerwatów przyrody chroniących unikatowe zbiorowiska leśne. Duża część obszaru Krainy Wygasłych Wulkanów jest objęta ochroną w ramach sieci Natura 2000.

Dziedzictwo kulturowe jest również bardzo bogate i sięga czasów wczesnego średniowiecza, gdy w miejscach o szczególnych walorach obronnych powstawały pierwsze osady i grody. Najbogatsze w obiekty historyczne są miasta: Bolków, Jawor, Świerzawa i Złotoryja, a wśród nich na szczególne podkreślenie zasługuje ewangelicki Kościół Pokoju w Jaworze. W 2001 r. został on wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, co jest najwyższym możliwym wyróżnieniem obiektu wzniesionego ludzką ręką. Opactwo benedyktynów w Legnickim Polu ma status Pomnika Historii. Zdecydowana większość miejscowości w Krainie Wygasłych Wulkanów powstała w późnym średniowieczu, jako łańcuchowe wsie rolnicze lub osady handlowe wzdłuż traktów komunikacyjnych. Trwałymi pamiątkami tej odległej przeszłości są nie tylko zabytki architektury, ale także łanowy układ pól, w wielu miejscach dobrze widoczny do dzisiaj. Niemal każda wieś może poszczycić się średniowiecznym rodowodem miejscowego kościoła, choć ich współczesny wygląd jest z reguły późniejszy. Odwiedzając je nie sposób nie zauważyć ozdobnych kamiennych epitafiów dawnych właścicieli. Niestety, los nie obszedł się łaskawie z wieloma pałacami i dworami znajdującymi się w tych miejscowościach. Część stoi w ruinie i czeka na właścicieli, którzy przywrócą im dawny blask, inne zniknęły bezpowrotnie, a o ich istnieniu przypominają tylko podworskie parki, niekiedy z imponującymi pomnikowymi drzewami. W Krainie Wygasłych Wulkanów znajdziemy także imponujące średniowieczne zamki, pozostałości dawnych kopalni, tajemnicze kamienne krzyże, pamiątki toczonych tu bitew i liczne przykłady tradycyjnego budownictwa wiejskiego, z charakterystycznymi konstrukcjami szachulcowymi.

Coraz lepsze zaplecze usługowe i infrastrukturalne – miejsca noclegowe, obiekty gastronomiczne, nowe drogi, gęsta sieć pieszych i rowerowych szlaków turystycznych, ścieżki edukacyjne, ośrodki informacji i umieszczane w interesujących miejscach tablice informacyjne – sprzyjają rozwojowi turystyki, a przyrodnicza i kulturowa różnorodność regionu sprawia, że z łatwością można zaplanować dłuższy krajoznawczo-wypoczynkowy pobyt lub wielokrotne krótsze wizyty. Niniejsza publikacja zawiera krótkie opisy ponad 100 miejscowości i obiektów (wzniesień, rezerwatów przyrody, obiektów dziedzictwa Ziemi), zasługujących na odwiedzenie. Nie pretendują one do wyczerpania tematu i niech będą raczej zachętą i inspiracją do samodzielnego odkrywania skarbów regionu.

Tekst: Piotr Migoń